Wat rijmt er op corona?

Sinds de doorbraak van het coronavirus in Nederland en het gaandeweg inperken van onze bewegingsvrijheid krijg ik verzoeken om mee te doen aan poëzie-kettingmails. Een charmant idee en degenen die mij hiervoor uitnodigen kennen mijn liefde voor poëzie. En toch voel ik een weerstand hier aan mee te doen (en heb ik tot dusver geweigerd en zal ik dat blijven doen). Ik juich het wel toe dat er een groep mensen (hernieuwde) interesse tonen in de dichtkunst. Ik heb altijd een sterke relatie gezien tussen enerzijds de dichtkunst en anderzijds psychotherapie. Menig supervisor verwees me naar de poëzie in plaats van naar vakliteratuur en ik ben ze daar dankbaar voor, want poëzie biedt de mens een rijkere taal dan welke andere taal ook. Waarbij ik me haast te zeggen dat ook de literatuur deze functie vervult.

Therapeutisch proces = poëzie

De relatie tussen het therapeutisch proces en poëzie zit als volgt: vrijwel elk therapeutisch proces dat de diepte ingaat stuit vroeg of laat op de impasse. In de gestalttheorie is de impasse de contactlaag of het therapeutische beslismoment waar alle houvast weggevallen is. Zowel therapeut als cliënt weten het niet meer, zijn verward, voelen geen houvast en dienen op zoek te gaan naar een andere weg, hetgeen een andere taal is. Herijken en vinden van nieuwe woorden, verschuivende betekenisgeving aan reeds bestaande ervaringen. Niet zelden een soort van paradigmaverschuiving.

Zo’n proces kost, evenals elk creatief proces, moeite en tijd. De uitkomst van zo’n proces laat zich nauwelijks van te voren voorspellen en is als het ware een waarheid die alleen tussen de therapeut en cliënt ontstaat. Evenzo is het met de dichtkunst. Wanneer we geraakt worden door beeldend woordgebruik of een woordspel, die ons in de dagelijkse omgang ontgaat, kan er een korte verwarring, een lichte verschuiving van hoe we de wereld waarnemen teweeggebracht worden. Poëzie ontbergt een mogelijkheid in de wereld die tot daarvoor verborgen bleef. Zo ook een therapeutisch proces, die iets onthuld, iets wezenlijks naar voren brengt, waarna een nieuwe, andere weg zich aandient.

Nieuwe taal

De eerste ingeving die ik kreeg na het ontvangen van het verzoek van een poëzie-kettingmail is dat ik dit soort initiatieven op veel andere vlakken gemist heb. Zo moest ik denken aan de beelden die vorig jaar ruim rondgingen over slachthuizen en de ons al langer bekende gruwelpraktijken in de industriële veehouderij. Ga daar maar eens iets rondom dichten. Zoek daar maar eens naar woorden die, al dan niet bloemrijk, die gruwelijkheid dichterbij kunnen brengen en zie dan nog maar eens of je een voorstander blijft van goedkoop dierenleedvlees.

Ik moest ook denken aan mijn tijd in een Ggz-instelling, waar het management de verschillende patiëntpopulaties aanduidde als productgroepen. Voor mij toentertijd een van de redenen te vertrekken en weg te blijven bij de Ggz. Zoals ik ooit van Wittgenstein leerde geeft de taal die men bezigt weer hoe men de wereld waarneemt. En ook de Ggz verkeert in zwaar weer, met al haar wachttijden en een vastlopende organisatiestructuur, waar iedereen in een diagnose-behandelmodel gepropt moet worden, waar burn-out welig tiert en waar mensen het plezier in hun werk kwijtraken. Tegelijkertijd staat er een hele groep kwalitatief geschoolde, ervaren psychologen klaar, die bereid zijn zorg op maat te bieden, maar een papiertje missen (de BIG-registratie).

Ik neem van mijn lezer aan dat het besef indaalt dat ingrijpen in onze natuurlijke leefomgeving vroeg of laat zich tegen ons keert. Of dat nu op macroschaal is, waarin hele natuurgebieden gesloopt worden voor exploitatie van het een of ander, of op microniveau, waar mensen over hun grenzen blijven gaan tot ze niet meer kunnen en ziek thuis komen te zitten. De tijd is er rijp voor om een nieuwe sensitiviteit te ontwikkelen zowel naar ons zelf als naar onze leefwereld. Dat we gaan beseffen dat er veel meer met elkaar samenhangt dan de ratio kan bevatten. We zullen nog genoeg fouten maken om tot dergelijk besef te komen, want de impasse waar we ofwel reeds ingeraakt zijn, of in terechtkomen zal tijd en moeite kosten voor een nieuw antwoord.

Haiku

Om die sensitiviteit wat voedsel te geven (en de e-mailers toch wat tegemoet te komen) loop ik hieronder een aantal van mijn favoriete dichtkunsten en dichters bij langs.

Stel je een weide voor, met een oude molen en een klein vijvertje bij die molen. De molen is al jaren geleden verlaten en enig verval is zichtbaar. De weide ligt er wat braak bij. Een projectontwikkelaar zou er een leuk centje aan kunnen verdienen. Maar de fietser of wandelaar die langskomt kan gegrepen worden door de rust die van die verlaten molen uitgaat. En een dichter als Bâsho (17e eeuw, Japan) wist als geen ander, middels de haiku-dichtkunst een dimensie toe te voegen aan bovenstaand landschap.

Ach oude vijver
een kikker springt erin
geluid van water

De haiku is een dichtkunst die van de beperking meesters kan maken. Namelijk in 3 regels, bestaande uit 5, 7 & 5 lettergrepen poogt men een ervaring, meestal in verband met de natuur, uit te drukken.

En nu (8 april 2020) het volop lente is: Kobayashi Issa (18e eeuw, Japan) treft mij met deze scherpe observatie:

Zie, zo’n lentedag
blijft altijd langer talmen,
waar er water is

Nederland kent eveneens een keur aan geweldige dichters. J.C. Bloem, Lucebert, Paul Rodenko, Jean-Pierre Rawie en (ik kan door blijven gaan). In het verlangen naar een stilte in onze stilgevallen wereld trof ik in Nijhoff een fragment uit ‘Het Uur U’ aan, dat precies datgene doet wat ik hierboven beschrijf, een toevalligheid uit de wereld ontbergen:

dit meldt het uur u,
nu gaat het beginnen, nu
verdwijnt de onzekerheid
van de mij gegunde tijd,
nu is het voor alles te laat.
De stilte die dan ontstaat
is een stilte, niet slechts naar de vorm
een stilte voor de storm,
maar een stilte van het soort
waar dingen in worden gehoord
die nog nimmer het oor vernam.

Om tot slot met de Russische dichter Arseny Tarkovsky te eindigen. Diens zoon is een waar beelddichter en wellicht bij de lezer bekend (en zo niet, foei!). Andrej Tarkovsky (de zoon) maakte 7 films, die allen van een tijdloze schoonheid zijn. Uit de Spiegel komt dit beeld:

En vader Arseny schreef onderstaand gedicht, die zoon Andrej in diens film Stalker liet reciteren:

De zomer is voorbij
alsof er geen zomer is geweest.
Het is aangenaam in de zon.
Maar dat is niet genoeg.

Al wat er kon zijn
werd als een vijfvingerig blad
direct in mijn hand gelegd.
Maar dat is niet genoeg.

Vergeefs ging goed
noch kwaad voorbij.
Alles had een heldere gloed.
Maar dat is niet genoeg.

Het leven nam me onder zijn vleugels,
beschermde me, redde me,
ik had werkelijk geluk.
Maar dat is niet genoeg.

De bladeren zijn niet verbrand,
de takken niet gebroken.
De dag is als schoongespoeld glas.
Maar dat is niet genoeg. 

ps. de haiku’s die ik gebruikt heb, zijn met gemak op internet te vinden, evenals het dicht van M. Nijhoff.

Wat gedachten over corona

Met het onvoorspelbaar om zich heen grijpen van het corona-virus staat ineens een ongenode realiteit voor de deur. Wat voorheen weggestopt was in sensationele Hollywood of Netflix producties, wat tot voor kort een ver-van-mijn-bed show was, is nu ineens alledaagse realiteit. Voor sommigen nog tot de voordeur, voor anderen al in huis. Elke avond eindigt anders dan hoe de ochtend begon. Wat vandaag stabiel lijkt kan morgen omgeslagen zijn. De heren en dames medici werken overuren om zoveel mogelijk schade te voorkomen en deskundigen op dit gebied zijn naarstig op zoek naar een vaccin, of misschien nog liever een medicijn. Ondertussen zitten we met z’n allen middenin een grootse en overrompelende situatie die onzeker, angstig, overmoedig of gelaten maakt, maar waarbij keer op keer de realiteit is dat we simpelweg te weinig weten. En voor sommigen is kennis een goed blusmiddel tegen de angst.

Complottheorieën

Een begrijpelijke reactie zijn de vele pogingen van een ieder om duiding te geven aan wat er gaande is en hoe met de situatie om te gaan. Er is echter veel onzekerheid over dit specifieke corona-geval. Dat biedt een voedingsbodem voor een wildgroei aan complottheorieën en nepnieuws die vooral op sociale media rondgaan. Begrijpelijk is het wel, de populariteitstoename van complottheorieën, want ze bieden een antwoord in onzekere tijden. Angst heeft grond nodig en de bestaansgrond van die grond hoeft niet rationeel te zijn. Dergelijke theorieën geven echter slechts schijn-houvast en vernauwen je blik. Niet zelden door twijfel te zaaien over overheidsingrijpen of adviezen van experts. Hierdoor worden complottheorieën en nepnieuws ronduit gevaarlijk. Buiten interessante Netflix producties, Dan Brown boeken of blockbusters dienen ze geen doel. Wat het coronavirus vooral laat zien is dat het leven fundamenteel onvoorspelbaar is en geen enkele vastigheid biedt. We zijn doorgaans goed in staat om zoveel routine in te bouwen dat het leven aanvoelt als zeker. Die routine is nu weg en onze situatie doet daarmee een beroep op onze creatieve vermogens een antwoord te vinden op je situatie.

Hamsteren

Een collectief antwoord op de veranderende, angstige situatie, zo bleek, is om te gaan hamsteren. Met een eventueel vooruitzicht op een lockdown, niet eens zo’n gekke gedachte. Hamstergedrag is doorgaans ingegeven vanuit angst en kopieergedrag. Anderen doen het, dus ik kan niet achterblijven! Terwijl rationeel beschouwt het nergens op slaat om bij paniek als eerste massaal wc-papier te hamsteren. Er zijn bijvoorbeeld geen aanwijzingen dat corona tot diarree leidt.

Reële angst

Wanneer mensen zich aanmelden met angstklachten, zit er doorgaans een irrationele kant aan die angst, voldoende om het dagelijks leven meer dan draaglijk te beïnvloeden. Te denken valt aan overgeven of een blackout krijgen tijdens een presentatie, of door iedereen raar gevonden te worden in een sociale omgeving. Binnen de psychologie voor de hand liggende opvattingen om de angst te bezweren is onder andere het gebruikmaken van rationele, relativerende gedachten of argumenten. Een bekende techniek is om de angstige gedachten te vervangen door zogenaamde helpende gedachten.

De angst die nu ‘hoogtij’ viert is echter ook reëel. Hoewel de massale run op wc-papier irreëel is, zijn de op compulsief gedrag lijkende hygiëneregels wel degelijk zinvol. Het lijkt me ook niet zozeer te gaan over de vaker voorkomende angsten als paniek, piekeren of sociale angst. De huidige angst doet eerder denken aan de reële doodsangst of existentiële angst. De angst die raakt aan onze sterfelijkheid en het feit dat we een mogelijkheid met ons leven hebben, dat we er iets eigens, unieks van kunnen maken. Iets wat niet gemakkelijk gaat en nogal eens op de langere baan geschoven wordt. Angsten die alle grond onder onze voeten wegslaat. Een angst die we doorgaans gemakkelijk wegstoppen in het comfort van ons alledaagse leventje. En, ons geen raad wetende met de onzichtbare vijand, slaan we aan het hamsteren, als letterlijk houvast in bange tijden.

Echter, existentiële, of doodsangst vraagt aan een ieder van ons een eigen antwoord. Wat er zoal langskomt, zijn de usual suspects. Een gelaten houding, ontkenning, paniek, volledige terugtrekking, maar gelukkig ook gezond verstand, creatieve vormen van fysiek afstandhouden (en niet noodzakelijk sociaal afstandhouden) en op grotere schaal toch ook wel het besef dat we hier met z’n allen inzitten, niemand uitgezonderd. Corona discrimineert niet.

Therapie in tijden van beperkingen

Mocht de angst of onzekerheid van de huidige situatie je teveel worden. Mocht het je lastiger vallen een bevredigend antwoord voor jezelf te formuleren, dan zijn er nog altijd mogelijkheden om hiervoor ‘op gesprek’ te komen. Zelfs met de nieuwe maatregelen is fysieke één-op-één therapie nog steeds mogelijk (uiteraard alleen indien men symptoomvrij is). Daarnaast kan er gekozen worden voor videobellen. Er zijn een aantal gratis programma’s beschikbaar, die aan de privacy-wetgeving voldoen. Ook een wandel-sessie, met inachtneming van de 1,5 meter afstand behoort tot de mogelijkheden.